Οι στίχοι, το άστυ και τα κατάστιχα: τι μένει;

Από το βιβλίο του Ρενέ Ζιράρ Εξιλαστήριο Θύμα, των εκδόσεων Εξάντας –μια εξαιρετική πραγματικά μελέτη του ανθρωπολόγου που ανατρέχει στις αρχαίες τραγωδίες για να καταδείξει το λογισμικό της βίας, θεμιτής και αθέμιτης- διαβάζω, στη σελίδα 69, το ακόλουθο απόσπασμα:

‘‘η διπλή και ενιαία φύση του αίματος, δηλαδή της βίας, εξεικονίζεται στον Ίωνα του Ευρυπίδη. Η βασίλισσα Κρέουσα σκέφτεται να εξοντώσει τον ήρωα με τη βοήθεια ενός τρομερού φάρμακου: δύο σταγόνες από το αίμα της γοργόνας. Η μία σταγόνα είναι θανάσιμο δηλητήριο, η άλλη θεραπευτικό φάρμακο. Τότε ο πρεσβύτης ρωτάει τη βασίλισσα:

ΚΡΕΟΥΣΑ: Ο θάνατος που άδειασε τις φλέβες αφήνει μία σταγόνα.
ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ: Σε τι χρησιμεύει;
ΚΡΕΟΥΣΑ: Γιατρεύει τις αρρώστιες και δίνει ζωή.
ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ: Το άλλο αίμα τι κάνει;
ΚΡΕΟΥΣΑ: Κτείνει. Είναι ο ιός από τους δράκοντες της γοργόνας.
ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ: Τις έχει μαζί αυτές τις σταγόνες ή χωριστά;
ΚΡΕΟΥΣΑ: Χωριστά. Ποιος βάζει μαζί το κακό με το εσθλό;’’

Περνώντας από την οδό Τζαβέλα, όπου υπάρχουν ακόμη κάποιοι στίχοι και γράμματα, η ίδια η σήμανση ‘‘οδός Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου 15 ετών’’ στο διάβα των λεπτών, ενώ κατηφορίζω τον πεζόδρομο, αφήνει διάφορες σκέψεις για τη σχέση, η οποία συνδέει τη μνήμη και το άστυ, καθόσον ένας δρόμος μπορεί να συμβολοποιηθεί και να κατανοηθεί ως ένας τόπος της συλλογικής μνήμης. Η επισήμανση ότι η δολοφονία του εφήβου με ονοματεπώνυμο δεν πρέπει να λησμονηθεί, εγγράφεται στο δημόσιο χώρο μέσα από τη σήμανση, αντιπροσωπεύοντας την ανάγκη των πολιτών να θυμούνται και ανακοινώνοντας επ’ αόριστον την υπόσχεση να διατηρηθεί η ανάμνηση, η οποία, όταν έρχεται στο νου, συνιστά ένα παράδειγμα σύγκρουσης και βίας.

Αυτή η βία, όπως ο Ζιράρ έχει καταδείξει, δεν απαντάται ποτέ είτε ως θεμιτή είτε ως αθέμιτη, αλλά υποβόσκει στην ψυχοσύνθεση του ατόμου, έχοντας ένα διπλό πρόσωπο σαν τον Ιανό, το θεό Άνι, ο οποίος για τους Ετρούσκους ήταν ο θεός των ενάρξεων και των διαβάσεων. Εφόσον το λογισμικό της βίας έγκειται στη σύνθεση του θεμιτού και του αθέμιτου στοιχείου-κινείται στον άξονα του θεμιτού όταν επινοεί λογικές αιτίες για να παροξυνθεί και στον άξονα του αθέμιτου όταν στρέφεται αδιακρίτως εναντίον όλων-,είναι προφανές ότι συσχετίζεται με το παράδοξο, υπό την έννοια ότι οι αιτίες, ανέκαθεν μπορούσαν, και μπορούν, ακόμη, να επινοηθούν.

Ερμηνεύοντας τη συγκεκριμένη εκδήλωση βίας από την πλευρά των αστυνομικών, τη νύχτα του Αγίου Νικολάου, ανακύπτει το εξής ερώτημα: ήταν τυχαίο που οι αστυνομικοί ήταν δύο; Φυσικά και όχι. Ανατρέχοντας εκ νέου στον Ζιράρ, αυτή τη φορά μεταπηδώ στις σελίδες 102-103, αντιγράφω: ‘‘πίσω από τους διδύμους αχνοδιαγράφεται το κακοποιό ιερό στο σύνολό του, ιδωμένο σαν μια πολύμορφη και συνάμα εξόχως ενιαία δύναμη’’. Δεν είναι τυχαίο που παραθέτω το συγκεκριμένο ισχυρισμό του ανθρωπολόγου, καθώς, στα πλαίσια της κοινής ένδυσης, εφόσον οι αστυνομικοί φορούν στολές, έχουν τη δυνατότητα να διαφοροποιούνται μεν από τους πολίτες και να διδυμοποιούνται δε μεταξύ τους.

Υπό το καθεστώς του κοινού επαγγέλματος, η σκόνη της καταστροφής εγείρει το ανάστημά της όταν υπάρχουν συνωμότες να ασπαστούν το μυστικό της. Διότι, ποια θα ήταν η αξία του μυστικού, εάν δεν υπήρχε έστω κάποιος που θα βρισκόταν στην πλεονεκτική θέση να το γνωρίζει; Στην περίπτωση του ειδικού φρουρού, βέβαια, υπήρξαν και οι μάρτυρες, ενώ ο εν ψυχρώ πυροβολισμός που προσδίδει στο επεισόδιο ένα νόημα αντιστοιχίας με τη σχέση βίας και εξουσίας, δείχνει ότι ο έφηβος αντιμετωπίστηκε από το φρουρό ως ένα εξιλαστήριο θύμα, το οποίο απειλούσε την ηρεμία της κοινότητας, δηλαδή της γειτονιάς των Εξαρχείων. Στην πραγματικότητα, όμως, ο φρουρός κατέστη το θύμα των πράξεών του, καθώς μετά την καταδικαστέα πράξη του, η κοινότητα, στην οποία ανήκε, έσπευσε να διαχωρίσει τη θέση της, εξορίζοντάς τον και οδηγώντας τον, τον ίδιο, στη θέση του αποδιοπομπαίου τράγου.

Τέλος, μέσα σε αυτήν την υπόσχεση να θυμόμαστε το κακό, υποβόσκει η αίσθηση ότι όλοι αδιακρίτως έχουμε υπάρξει θύματα. Και το ‘‘θύμα’’, όπως διαβλέπει ο Ζιράρ, ‘‘δεν πρέπει να λησμονήσει πλήρως ούτε το αρχικό αντικείμενο ούτε τη διολίσθηση που οδηγεί από αυτό το αντικείμενο στο πραγματικά σφαγιασμένο θύμα, ειδάλλως δε θα υπήρχε υποκατάσταση και το θύμα θα έχανε τη λειτουργικότητά του’’. Στο μέλλον του δρόμου που ο Αλέξης άφησε πίσω του, αντί να αρνούμαστε τη βία με τρόπο αφηρημένο, είναι αναγκαίο να την υποβάλλουμε σε κριτική για να αντιληφθούμε πως δεν είναι ξένη σε καμία όψη της ανθρώπινης ύπαρξης.

Girard Réné Το εξιλαστήριο θύμα. Η βία και το ιερό, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 1991

http://www.exandasbooks.gr/2001catalog.html